Nowelizacja kodeksu karnego 2019

W mediach szeroko komentuje się wprowadzaną w szybkim tempie (I, II i III czytanie w dniach 15 i 16 maja) nowelizację  ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw liczącą wraz z uzasadnieniem 118 stron. Ustawa w tej wersji została okrzyknięta przez prawników bublem prawnym, nie tylko z powodu niezachowania standardów prawidłowej legislacji (zgodnie z Regulaminem Sejmu nie można przejść do pierwszego czytania zmian w kodeksie przed upływem minimum 14 dni od daty doręczenia projektu posłom), ale także w związku z nieuzasadnionym zdaniem niektórych zaostrzeniem kar.

Główne motto nowelizacji – karać surowiej

W projekcie ustawy o zmianie ustawy kodeks karny i niektórych innych ustaw większość istotnych zmian dotyczy zwiększenia represji karnej poprzez: 

• zwiększenie surowości sankcji karnych i konstrukcji poszczególnych typów czynów zabronionych np. co do przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, a także życiu i zdrowiu, 
• rozszerzenie instytucji nadzwyczajnego zaostrzenia kary, 
• ukształtowania instytucji wpływających na wymiar kary w taki sposób, że ukierunkowują one decyzję sądu w stronę ograniczenia możliwości korzystania z redukowania sankcji karnej.

Co zatem konkretnie proponuje nam ustawodawca w nowelizacji?

• utrzymana zostanie kara dożywotniego pozbawienia wolności,
• wyeliminowywana zostanie kara 25 lat pozbawienia wolności, stanowiąca zgodnie z poprzednim uregulowaniem odrębny rodzaj kary, 
• ograniczony zostanie priorytet orzekania kar wolnościowych do przestępstw tzw. drobnej przestępczości – czyli typów czynów zabronionych, których górna granica kary pozbawienia wolności nie przekracza 5 lat, wyjątek stanowią przypadki: pijanego kierowcy recydywisty (art. 178 § 4 kk), sprawcy działający w zorganizowanej grupie przestępczej lub związku przestępczym, sprawcy przestępstw o charakterze terrorystycznym oraz sprawcy, którzy uprzednio odbywali karę pozbawienia wolności, z wyłączeniem zastępczej kary pozbawienia wolności (wobec nich nie stosuje się tego priorytetu),
• wydłużona zostanie kara terminowego pozbawienia wolności do 30 lat, pozostawiając jako dolną granicę miesiąc, co spowoduje, że nadzwyczajne obostrzenie kary zostanie również podniesione do 30 lat,
• wprowadzenie dolnej granicy kar nieizolacyjnych (grzywny i ograniczenia wolności) w przypadku gdy sankcja przepisu karnego przewiduje zagrożenie alternatywne przynajmniej jedną z tych kar oraz karą pozbawienia wolności – w przypadku najlżejszych przestępstw, zagrożonych karą pozbawienia wolności do roku, minimalny wymiar kar wolnościowych wynosił będzie 50 stawek dziennych grzywny oraz 2 miesiące ograniczenia wolności i będzie ulegał sukcesywnemu podwyższaniu wraz ze wzrostem grożącej kary pozbawienia wolności,
• ograniczenie stosowania kary zamiennej, orzekanej na podstawie art. 37a kk, wyłącznie do występków zagrożonych karą max. 8 lat pozbawienia wolności, jednak tylko w tych przypadkach, gdy ocena całokształtu okoliczności wpływających na wymiar kary prowadzić będzie do wniosku, iż kara pozbawienia wolności nie przekroczyłaby 1 roku, zaś wymierzeniu grzywny albo kary pozbawienia wolności będzie towarzyszyć orzeczenie środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku (z wyjątkiem niektórych, wskazanych wyżej w 3 tiret przestępstw),
• wprowadzenie, w niektórych przypadkach, zakazu warunkowego zwolnienia sprawcy z odbycia reszty kary pozbawienia wolności – po senackich poprawkach fakultatywnie,
• nieletni, co do zasady, będą odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, jeżeli po ukończeniu 15 lat ponownie dopuszczą się jednego z czynów wymienionych w art. 10 § 2 kk, pomimo wcześniejszego wymierzenia im kary pozbawienia wolności lub umieszczenia ich w zakładzie poprawczym,
• wydłużony zostanie okres przedawnienia zbrodni zabójstwa z 30 do 40 lat,
• podniesiony zostanie maksymalny wymiar kary za zgwałcenie – do 30 lat,
• zwiększona zostanie kara za zgwałcenie dziecka – z kary od 3 do 15 lat do kary od 5 do 30 lat, zaś jeśli następstwem będzie śmierć dziecka sprawca otrzyma dożywocie,
• wprowadzenie kary pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat za uchylanie się od wykonania orzeczonego przez sąd środka kompensacyjnego, w postaci obowiązku naprawienia szkody, obowiązku zadośćuczynienia za doznaną przez inną osobę krzywdę lub nawiązki,
• wprowadzone zostanie nieprzedawniane się przestępstw polegających na zgwałceniu małoletniego poniżej 16 lat,
• orzeczenie środka karnego w postaci zakazu zajmowania stanowiskzwiązanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi na zawsze stanie się obligatoryjne w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego,
• zakaz kontaktowania się (i obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach) będzie orzekany obligatoryjnie nie tylko w przypadku przestępstwa przeciwko wolności seksualnej na szkodę małoletniego, ale także na szkodę każdej osoby,
• zatarcie skazania – proponuje się wydłużyć okres zatarcia skazania przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności z 6 miesięcy od zakończenia okresu próby do 1 roku.

Projekt przewiduje ponad to podwyższenie kar m.in. za udziału w bójce lub pobiciu, rozbój, rozbój z użyciem broni, doprowadzenie do ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, udział w zorganizowane grupie przestępczej, porwanie dla okupu, pozbawienie wolności ze szczególnym udręczeniem i handel ludźmi. 

Wprowadza też nowe typy przestępstw za czyny, z których część w ogóle nie była dotąd zagrożona karą:

• przygotowanie do zabójstwa – kara od 2 do 15 lat pozbawienia wolności; 
• przyjęcie zlecenia zabójstwa – kara od 2 do 15 lat pozbawienia wolności; 
• uchylanie się od naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem – kara od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności – dziś grozi jedynie egzekucja komornicza;
• kradzież zuchwała, np. kieszonkowa lub gdy złodziej wyrywa torebkę na ulicy – kara od 6 miesięcy do 8 lat więzienia bez względu na wartość skradzionej rzeczy,
• hacking, skimming, spoofing, sniffing i phishing – penalizowanie w nowo dodanym art. 278a i 279a k.k. – dotyczą dokonania transakcji płatniczej przy użyciu pieniądza elektronicznego bez zgody osoby uprawnionej do dysponowania tym pieniądzem.

Stalking – poszerzenie definicji

Ciekawa zmiana dotyczy poszerzenia definicji stalkingu, którym odtąd będzie nie tylko prześladowanie na tle emocjonalnym, ale także mające na celu pozbawienie wolności, uszkodzenie ciała, zabójstwo, wymuszenie zwrotu wierzytelności, czy poniżenie pokrzywdzonego.

Czego zabrakło?

Zdaniem prof. prawa Moniki Płatek – kryminolożki z Uniwersytetu Warszawskiego nowelizacja powinna była wprowadzić nową definicję zgwałcenia, zgodną z wymogiem konwencji Rady Europy o przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet i przemocy w rodzinie. Według profesor obecnie, aby można było mówić o zgwałceniu, musi dojść do przemocy, przymusu lub podstępu. Nowelizacja tego nie zmienia, a konwencja wyraźnie wymaga, by za zgwałcenie uznawać sytuacje, w których do relacji seksualnej dochodzi bez zgody osoby pokrzywdzonej – czytamy w Krytyce Politycznej.

Dziś zgwałcenie dotyczy stosunku waginalnego, analnego lub oralnego. Pozostałe zachowania są określone jako inne czynności seksualne, czyli dotykanie, masturbowanie, przytulanie (tzw. zły dotyk). Głośny ostatnio film braci Sekielskich pokazał przykłady właśnie takich zachowań , jednak uchwala w pośpiechu nowelizacja ich nie kryminalizowała.

34 poprawki Senatu

Wniesione przez Senat w dniu 24 maja 2019 r. poprawki zakładają między innymi odejście od obowiązku orzekania przez sąd w określonych wypadkach tak zwanego bezwzględnego dożywocia, bez prawa do warunkowego zwolnienia. Zgodnie z tą poprawką sąd będzie mógł orzec takie bezwzględne dożywocie za najcięższe zbrodnie, ale nie będzie to dla sądu obligatoryjne – źródło: http://www.tvn24.pl 

Wykorzystywanie seksualne dziecka

Dodatkowo senackie poprawki przywracają karę 15 lat pozbawienia wolności za doprowadzenie małoletniego poniżej 15 roku życia do obcowania płciowego, którą mam nadzieję, że omyłkowo wykasował rządowy projekt usuwając § 2 z art. 199 kk. Nowe brzmienie art. 199 § 1 i 3 kk naprawia ten błąd:

§ 1 otrzymuje brzmienie:

„§ 1. Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub doprowadza takiego małoletniego do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15.”, 

§ 3 otrzymuje brzmienie:

„§ 3. Kto dopuszcza się wobec małoletniego poniżej lat 15 innej czynności seksualnej lub doprowadza go do poddania się takiej czynności albo do jej wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.”

Jakie kary pozbawienia wolności orzekało się przed nowelizacja?

Kodeks karny wykonawczy z 1997 r. przewiduje karę pozbawienia wolności od miesiąca do 15 lat, którą wymierza się w miesiącach i latach. Przepisy szczególnie określają dolne i górne granice kary za poszczególne przestępstwa oraz zasady wymiaru kary. Kodeks zawiera także regulację o przewidującą wymierzenie kary 25 lat pozbawienia wolności i karę dożywotniego pozbawienia wolności. 

Jak wygląda odbywanie kary więzienia w Polsce?

Polsce obowiązuje limit minimum 3 m² dla więźnia w zakładzie i ciepły prysznic dwa razy na tydzień. W celi przebywa zazwyczaj 4 osadzonych.  W  zakładach, które miałyby zostać kiedyś wybudowane cele mają mieć po 16 m², tak żeby na jednego osadzonego przypadało nie mniej niż 4 m². W każdej ma być wydzielona łazienka z prysznicem. Dziś łazienka jest wspólna. W zakładach karnych przebywa w tym momencie ponad 74 tys. osób, a kilkanaście tysięcy osób pozostaje na wolności i oczekuje na wykonanie kary w zakładach karnych. To 0,19% populacji Polski – niewiele, jak się wydaje, ale….

A tymczasowo aresztowani?

Od kilku lat wyraźnie wzrosła liczba tymczasowo aresztowanych. W 2016 r. było ich 4158, w 2017 – 5572, a w 2018 było 7319. Oznacza to, że sądy coraz chętniej wyrażają zgodę na tymczasowe aresztowanie i jeszcze chętniej je przedłużają. 

Czy to duże obciążenie dla budżetu?

Koszty utrzymania jednego więźnia i osoby tymczasowo aresztowanej wynoszą statystycznie 3 518,31 zł miesięcznie, więc można powiedzieć że dość duże, zwłaszcza, że tylko niewielka cześć skazanych pracuje. Wg danych statystycznych zatrudnionych osadzonych lub tymczasowo aresztowanych w kwietniu 2019 r. było 37 044 – czyli połowa. Skazani i ukarani zatrudnieni nieodpłatnie pracowali między innymi przy:

• pracach publicznych – 570 osób,
• pracach na cele charytatywne – 256 osób.
  

Dodatkowo, jeśli nowela zostanie uchwalona w jej aktualnym brzmieniu liczba pracujących niedopłatnie spadnie. Dlaczego? Projekt przewiduje uchylenie przepisu art. 75a kk., statuującego możliwość – zamiast zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności – zamiany jej na karę ograniczenia wolności w formie obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne albo na grzywnę. Dotyczy to jednak tylko przypadków na etapie zarządzenia do wykonania kary warunkowo zawieszonej.

Jaki jest średni wymiar kary w Polsce?

Średni wymiar prawomocnie orzeczonej kary pozbawienia wolności wyrażony (bez kary dożywotniego pozbawienia wolności) według stanu na dzień 31.03.2019 r. wynosił 46,15 miesiąca, czyli prawie 4 lata. To jedna z wyższych średnich w Europie.

A jak to wygląda w Europie państw wysoko rozwiniętych?

Postulowany wzrost represyjności aktualnie obowiązującej polityki kryminalnej to odmienny kierunek, niż ten dotąd w Polsce stosowany, a nadto różny od nurtu europejskiego. W polityce kryminalnej państw europejskich o niekomunistycznych korzeniach stosowanie kar izolacyjnych nie stanowi dominującej roli w redukowaniu przestępczości. Do krajów, które ograniczają stosowanie kary pozbawienia wolności należą przede wszystkim państwa skandynawskie, Francja, Niemcy i Turcja. Ich politykę kryminalną charakteryzują niskie współczynniki prizonizacji oraz niska przeciętna długość kar odbywanych przez skazanych – np. 2,7 miesiąca w Norwegii.

Co powoduje długie przebywanie w zakładzie karnym?

Zdaniem kryminologów długie przebywanie w zakładzie karnym powoduje stygmatyzację więźnia i trudności przystosowawcze do życia na wolności. Świetnym przykładem takiego zjawiska jest bohater filmu Skazani na Shawshank – Brooks Hatlen, który spędza 50 lat życia w więzieniu za morderstwo, a po wyjściu z więzienia nie potrafi normalnie funkcjonować. Chce wrócić do więzienia, bo nie zna innego życia. Ostatecznie popełnia samobójstwo.

Kara długoterminowa mniej skuteczna niż szokowa?

Zdecydowanie. Skuteczniejsze w prewencji są kary krótkotrwałe, tzw. szokowe – według stanowiska kryminologów kary krótkoterminowe działają odstraszająco (nie resocjalizująco). Jednakże wieloletnie odizolowanie od społeczeństwa również utrudnia proces readaptacji skazanego. Dodatkowo, kary długotrwałe (odwetowe) powodują namnażanie się patologicznych zachowań w osadzonych, ze względu na panującą w zakładach karnych agresję i przemoc. Więzienia borykają się także z problemem odurzania się przemyconymi narkotykami i nadużyciami ze strony innych więźniów względem osób słabszych.

Autorzy nowelizacji w uzasadnieniu projektu napisali wprost, że rezygnują z posługiwania się pojęciem „celów wychowawczych kary” oraz że: „przynajmniej w stosunku do części społeczeństwa kształtowanie świadomości prawnej następuje nie tyle poprzez uświadomienie nieuchronności, co surowości kary i przez to nieopłacalności zachowań, które polegają na naruszeniu zakazów karnych”. W mojej ocenie niesłusznie.

Czemu ma służyć zwiększenie represyjności?

Niedawno wpadła mi w ręce stara książka z czasów studiów autorstwa dr hab. Iwony Niewiadomskiej, prof. KUL pt.:  „Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kary pozbawienia wolności”. Wskazano w niej, że częste wymierzanie kary pozbawienia wolności, mimo przeprowadzonej reformy prawa karnego i relatywnie niskiej przestępczości, może być tłumaczone trzema względami. Pierwszym z nich jest surowe orzecznictwo wynikające z konserwatyzmu sędziów. Drugi polega na wykorzystywaniu do celów politycznych społecznego lęku przed przestępczością. Według polityków surowe karanie ma doprowadzić do ładu, porządku i bezpieczeństwa publicznego, a tym samym zapewnić głosy wyborców. Przykładowo w latach 70-tych XX w. w USA, gdy znacząco wzrosła przestępczość grano na niepokojach wyborców dla krótkoterminowych zysków – politycy szukali głosów przez obietnice surowszych kar dla przestępców. Trzeci czynnik polega na popieraniu przez społeczeństwo surowych sankcji wobec przestępców. Badania przeprowadzone pod koniec lat siedemdziesiątych wskazały, że ponad 70% badanych cechowało się umiarkowanym lub silnym rygoryzmem w stosunku do sprawców przestępstw. Akceptacja surowych sankcji współwystępowała z niską pozycją społeczną, wysokim poczuciem zagrożenia i pesymizmem życiowym. Mam wrażenie, że dwa ostatnie przykłady wyjątkowo dobrze rezonują z dzisiejszym obrazem polskiego społeczeństwa, mając na uwadze aktualne badania CBOS.

Ankieta CBOS i Ocena Skutków Regulacji 

W Ocenie Skutków Regulacji powołano się na wyniki badań Centrum Badania Opinii Społecznej pt. „Aktualne problemy i wydarzenia” w kategorii tematycznej „Wymiar sprawiedliwości”, przeprowadzone między 2 a 9 lutego 2017 roku metodą wywiadów bezpośrednich na 1016 osobach (wg ustawodawcy reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski). Respondenci wypowiadali się w kwestii zagadnienia dotyczącego stopnia punitywności kar. Badanie wykazało, iż „[…] niemal 3/4 ogółu ankietowanych twierdzi, że „kary dla łamiących prawo są w Polsce zbyt łagodne” oraz, że „Zdaniem 1/5 respondentów obowiązujące kary często są nieadekwatne do popełnianych przestępstw – w jednych przypadkach zbyt łagodne, w innych zbyt surowe”.

Niestety, w mojej ocenie to badanie nie przedstawia rzetelnego obrazu z dwóch powodów. Po pierwsze próba 1000 osób nie jest próbą miarodajną, a po drugie wątpię, aby przeciętny Polak lub Polka miał wiedzę na temat tego, jakie jest ustawowe zagrożenie karą za dane przestępstwo. Najpewniej, przeciętny Kowalski, odpowiadając na pytania dotyczące łagodności i surowości obowiązujących w Polsce kar mieli na myśli kary orzekane, i to tylko w przypadkach o których słyszał w mediach lub od sąsiada. Przeciętny Kowalski, jak i każdy adwokat rozsądnie korzystający z możliwości pamięciowych swojego mózgu, nie zna na wyrywki wszystkich zagrożeń dla wszystkich typów przestępstw wskazanych w części szczególnej Kodeksu Karnego. Odpowiedzi udzielone w badaniu CBOŚ wykazały zatem raczej brak poczucia społecznej sprawiedliwości wśród ankietowanych, zwłaszcza jeśli chodzi o skuteczność działania wymiaru sprawiedliwości.o