11 stycznia 2019 r. do Sejmu trafił rządowy projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Czy nowe przepisy zapewnią większą efektywność
walki z przestępczością gospodarczą i skarbową?
Spis
Jak było dotychczas?
Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego była odpowiedzialnością niesamoistną– zależała bowiem od uprzedniego skazania prawomocnym wyrokiem karnym osoby za przestępstwo, które następnie można było przypisać podmiotowi zbiorowemu. Rozstrzygnięciem rodzącym podstawę odpowiedzialność podmiotu było także warunkowe umorzenie postępowania, orzeczenie oparte o dobrowolne poddanie się karze oraz umorzenie postępowania z powodu okoliczności wyłączających karalność sprawcy.
Warunkiem odpowiedzialności podmiotu była dodatkowo możliwość uzyskania korzyści z popełnionego czynu zabronionego oraz przypisanie mu quasi – winywynikającej z braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej reprezentującej podmiot lub braku nadzoru nad osobą uprawnioną do działania w imieniu podmiotu.
Na podstawie obecnie obowiązujących przepisów wobec podmiotu zbiorowego sąd może orzec karę pieniężną w wysokości od l.000 do 5.000.000 zł, nie wyższą jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabronionybędący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Fakultatywnie sąd może orzec jeden z zakazów, o których mowa w art. 9 obecnie obowiązującej ustawy, lub podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Odpowiedzialność podmiot ponosił w przypadku spełnienia w/w warunków oraz popełnienia enumeratywnie wymienionego w katalogu zawartym w art. 16 ustawy przestępstwa m.in. przeciwko obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi, łapownictwa i płatnej protekcji, przeciwko ochronie informacji, wolności seksualnej i obyczajności i środowisku oraz za przestępstwa skarbowe przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji, obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami, obrotowi dewizowemu i przeciwko organizacji gier hazardowych.
Na dzień sporządzenia niniejszego opracowania obowiązująca w Polsce jest ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. 2018 poz. 1277). Nie wiadomo czy projekt w opisanym poniżej kształcie zostanie uchwalony przez parlament bez poprawek.
Co nowego?
Projekt przewiduje przede wszystkim:
- rozszerzenie katalogu czynów zabronionych objętych regulacją– odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za wszystkie czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, z wyłączeniem przestępstw prywatnoskargowych i związanych z publikacjami prasowymi,
- poszerzenie podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych– objęcie nimi zachowań uznanych za zachowania własne podmiotów zbiorowych, wyczerpujące znamiona czynu zabronionego,
- wprowadzenie odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej za czyny zabronione, z których podmiot zbiorowy uzyskał korzyść, zbliżoną do odpowiedzialności cywilnej,
- podstawą odpowiedzialności ma stać się: wina w nadzorze, wina w wyborze, wina w organizacji lub wina anonimowa(wynikająca z z naruszenia reguł ostrożnościowych),
- zniesienie konieczności uzyskania prejudykatuco do czynu osoby fizycznej reprezentującej lub działającej w imieniu podmiotu,
- wprowadzenie regulacji chroniących tzw. sygnalistów(ang. whistleblowers) – możliwość orzeczenia obowiązku przywrócenia do pracy, jeżeli współpracę z określoną osobą zakończono z przyczyn związanych z sygnalizowaniem nieprawidłowości. W przypadku zasądzenia odszkodowania jego wysokość będzie mogła odpowiadać utraconym zarobkom za cały okres pozostawania bez pracy,
- obowiązek wdrożenia skutecznych rozwiązań w zakresie wykrywania i zapobiegania popełniania przestępstww spółkach takich jak korupcja czy pranie brudnych pieniędzy),
- podwyższenie wysokości kar pieniężnychmożliwych do orzeczenia wobec podmiotu zbiorowego (od 30 tys. do 30 mln zł, a w ściśle określonych przypadkach nawet do 60 mln zł),
- sankcje za wyciąganie negatywnych konsekwencji wobec sygnalistów,
- poszerzenie kręgu podlegających odpowiedzialności podmiotów poprzez stosowanie ustawy wobec podmiotów zagranicznych(podmioty zbiorowe nieposiadające siedziby na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ale prowadzące działalność zarówno na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak i poza nim) jeżeli czyn zabroniony został popełniony w Polsce lub, mimo że został popełniony za granicą, w Polsce materializują się jego skutki.
Definicja podmiotu zbiorowego– o s o b a p r a w n a, z wyłączeniem Skarbu Pańtwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, oraz jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, ale wyposażone przez prawodawcę w zdolność prawną (tzw. ułomna osoba prawna).
Dwa rodzaje odpowiedzialności
Pierwszą z nich jest odpowiedzialność za czyny własne podmiotu zbiorowego(art. 5 projektu). Zgodnie z nią podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność jeżeli popełnienie czynu zabronionego wynika z działania albo zaniechania organu tego podmiotu albo umyślnego działania lub zaniechania członka tego organu. Będzie to zatem niezgodne z wymogami prawa lub oceny rozsądku zarządzanie ryzykiem lub braki w zakresie staranności branżowej.
Drugą jest odpowiedzialność za czyny popełnione przez pracowników lub inne osoby realizujące zadania na rzecz tego podmiotu w ramach powierzonych im kompetencji oraz podwykonawców(art. 6 projektu). Co istotne, nie jest przy tym wymagane ustalenie konkretnej osoby fizycznej jako sprawcy przestępstwa.
Krąg osób, za które odpowiedzialność ponosi podmiot zbiorowy
Krąg ten jest szeroki, są to osoby sprawujące zarządw spółce, osoby działające m.in. na podstawie pełnomocnictwa lub prokuryoraz osoby będącepracownikami podmiotu zbiorowegooraz podwykonawcy i pracownicy lub inne osoby działające w interesie podwykonawcy podmiotu zbiorowego.
Odpowiedzialność za podwykonawcę
Warunkiem odpowiedzialności za czyny podwykonawców lub osoby działające w interesie lub na rzecz podwykonawców będzie uzyskanie przez podmiot zbiorowy, chociażby pośrednio, korzyści majątkowej.J
Jakie nowe kary grożą za niewłaściwe działania?
Całkowitym novum jest kara rozwiązania podmiotu zbiorowego, przewidziana w art. 18 projektu – jest to najsurowsza kara przewidziana przez ustawę. Mimo, że kara ta powinna być orzekana jako ostateczny środek, w sytuacji gdy żadne inne ustawowo dostępne środki nie są w stanie zaradzić popełnianiu czynów zabronionych w przyszłości jestem w stanie sobie wyobrazić sytuację stosowania jej dowolnie przez sąd, przy spełnieniu tylko jednego z kryteriów, a mianowicie zagrożenia popełnionego czynu zabronionego karą co najmniej 5 lat pozbawienia wolności.
Konfiskata
Efektem wymierzenia tej kary będzie fakt przejścia własności posiadanego przez podmiot zbiorowy całego majątku (!) na Skarb Państwa lub zwrot osobie uprawnionej (?).
W przypadku, gdy uzyskana z przestępstwa korzyść wynosić będzie co najmniej 500.000 złotych, a podmiot zbiorowy służył w całości lub znacznej części do popełnienia czynu zabronionego lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści, całość lub część jego składników i praw majątkowych może podlegać przepadkowi.
Jakie środki karne grożą za niewłaściwe działania?
Środkami karnymi w myśl projektu będą: przepadek lub nawiązka, różnego rodzaju obowiązki, zakazy (np. zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej = eliminacja z rynku), podanie wyroku do wiadomości publicznej oraz czasowe zamknięcie zakładu.
Pewne środki karne mają być orzekane obligatoryjnie np. zakaz ubiegania się o zamówienie publiczne, chyba że podmiot wykaże pełną współpracę z organami ścigania jak również naprawi szkodę w całości.
A środki zapobiegawcze?
- zakaz promocji i reklamy;
- zakaz zawierania umów określonego rodzaju;
- zakaz prowadzenia określonej działalności;
- zakaz obciążania na czas postępowania bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez takiej zgody określonych przez sąd składników majątkowych;
- zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania;
- wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji;
- zakaz łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego.
Czy istnieje sposób, aby uchronić spółkę przed odpowiedzialnością?
Innymi słowy w jaki sposób firma może zapewnić sobie swoisty „immunitet”. Słowo klucz to tzw. „należyta staranność”, wymagana w danym czasie i okolicznościach – czyli tzw. prewencja. Ciężar dowodu w przedmiocie dochowania należytej staranności spoczywać będzie na podmiocie zbiorowym.
Jakie mechanizmy prewencyjne można zastosować?
Podstawowym mechanizmem prewencyjnym jest analiza ryzyka, dzięki której zidentyfikujemy obszary w których mogą wystąpić nadużycia i nieprawidłowości. Niezbędne będzie także wprowadzenie konkretnych procedur lub stosowanie kontroli.
Czy sposobem na uchronienie się od odpowiedzialności są zmiany takie jak połączenie się spółek, podział lub przekształcenie?
Niestety nie. W projektowanej ustawie przewiduje się wprowadzenie przepisów przewidujących możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności podmiotu, który przejął prawa i obowiązki innego podmiotu zbiorowego wyniku sukcesji tzn. w wyniku łączenia się podmiotów zbiorowych. W przypadku podziału podmiotu zbiorowego odpowiedzialności podlegać będą inne podmioty zbiorowe, które przejęły chociażby część praw i obowiązków. W przypadku przekształcenia odpowiedzialność poniesienie podmiot przekształcony.
Czyli można kupić kota w worku?
Jak najbardziej. Spółka przejmująca lub nabywająca przedsiębiorstwo na podstawie projektowanych przepisów może odpowiadać za czyny zabronione popełnione przez pracowników spółki przejmowanej (sprzedającej przedsiębiorstwo) czy nawet za pracowników jej partnerów biznesowych.
Co z przedawnieniem karalności?
Zgodnie z nową ustawą podmiot zbiorowy miałby ponosić odpowiedzialność również w przypadku, gdy doszło do przedawnienia karalności wobec sprawcy czynu.
Projekt przewiduje szerokie uprawnienia dla prokuratora
- nadzór prokuratora nad czynnościami korporacyjnymi i operacyjnymi podmiotu zbiorowego – pod rygorem nieważności czynności prawnej po wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów,
- wyłączną kompetencję do ustalania interesu społecznego w ściganiu przestępstwa – co ma nie podlegać kontroli sądowej. Innymi słowy jedynym organem, który może zadecydować o istnieniu podstaw do wszczęcia postępowania (interes społeczny) będzie organ ścigania,
- stosowanie wszystkich środków zapobiegawczych.
Brak kognicji Sądu Najwyższego
Projektowana ustawa nie przewiduje możliwości wnoszenia kasacji od prawomocnego wyroku stwierdzającego odpowiedzialność podmiotu zbiorowego, a zatem Sąd Najwyższy nie będzie mógł orzekać w sprawach opartych o nową ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Sądem najwyższej instancji będzie zatem Sąd Okręgowy…
Projekt ustawy w obecnym brzmieniu jest w mojej ocenie niebezpieczny dla dalszego istnienia prywatnej własności w Polsce, podstawy odpowiedzialności oderwane od odpowiedzialności konkretnej osoby fizycznej – nieakceptowalne, zaś kary i stosowane w postępowaniu przygotowawczym środki zabezpieczające nazbyt surowe, nie mówiąc już o przewidywanym działaniu prawa wstecz, tj. stosowania nowej ustawy do czynów popełnionych w czasie obowiązywania ustawy dotychczasowej.
Pingback: Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych - zmiany w przepisach